Czynnikiem torującym rozwój próchnicy są również niektóre choroby przewlekłe, np. cukrzyca, astma oskrzelowa oraz uporczywe wymioty, przeżuwanie pokarmów, regurgitacje doprowadzające do obecności kwaśnej treści żołądkowej w jamie ustnej [1, 2, 17]. Pierwszym etapem decydującym o rozwoju próchnicy jest okres ciąży, ponieważ podatność zębów na próchnicę kształtuje się już w okresie życia płodowego. Zapewnienie optymalnych warunków dla rozwoju zawiązków zębowych płodu osiągnąć można poprzez stosowanie właściwej diety i suplementację minerałów i witamin oraz obniżenie ilości drobnoustrojów próchnicotwórczych w jamie ustnej matki, gdyż udowodniono, że obecność ognisk próchnicy zębów u matki zwiększa ryzyko wystąpienia wczesnej próchnicy u dziecka. Intensywność próchnicy zależy od wielu czynników związanych ze stanem zdrowia kobiety ciężarnej, przebiegiem i czasem zakończenia ciąży, antybiotykoterapią u dziecka, czasem wyrzynania się zębów, nawykami higienicznymi i dietetycznymi, statusem społeczno-ekonomicznym [12, 13, 17].

W zapobieganiu próchnicy stosowane są wielokierunkowe działania. Niezwykle istotne jest kształtowanie wiedzy prozdrowotnej z równoczesnym prowadzeniem działań profilaktycznych zapobiegających rozwojowi próchnicy, wdrażanie właściwych nawyków higienicznych, żywieniowych oraz odpowiednie stosowanie preparatów zawierających fluor [7, 12, 17]. Analiza badawcza realizowanych przez kilkadziesiąt lat programów prozdrowotnych wykazuje, że na redukcję próchnicy zębów w populacji ludzkiej ma wpływ redukcja próchnicy u małych dzieci od 0 do 3 rż. Liczne doniesienia zwracają uwagę na olbrzymią rolę promocji zdrowia jamy ustnej, skierowanej do kobiet w ciąży i matek małych dzieci. Ważnym elementem w profilaktyce jest karmienie naturalne do 12 mż, wprowadzanie zabiegów higienicznych najpóźniej z chwilą ukazania się pierwszych zębów mlecznych. W następnych okresach życia istotna jest modyfikacja nawyków żywieniowych polegająca na zmniejszeniu częstości i ilości produktów zawierających cukier lub ograniczenie ich spożycia do posiłków głównych, wprowadzanie słodkich dni, unikanie żywności wysoko przetworzonej typu fast food, słodzonych napojów orzeźwiających, kwaśnych soków owocowych, słodzonych napojów gazowanych obfitujących w cukier i kwasy. Posiłki białkowe chronią przed rozwojem próchnicy, dostarczają składników budulcowych dla tkanki zęba.  Obecność tłuszczu w pokarmie przyspiesza oczyszczanie  jamy ustnej, a niektóre kwasy tłuszczowe wykazują działanie przeciwbakteryjne [5, 7, 12, 17].

Dziecko powinno uczyć się jeść twarde pokarmy, co zwiększa wydzielanie ochronnej śliny i przyczynia się do prawidłowego rozwoju narządu żucia. Właściwe odżywianie od okresu płodowego do 18 rż  ma niezwykle istotne znaczenie w profilaktyce chorób jamy ustnej [12].

Profilaktyka obejmuje również metody mechanicznego oczyszczania jamy ustnej, początkowo w postaci przemywania lub szczotkowania dziąseł miękką szczoteczką bez pasty, a po wyrznięciu się zębów szczotkowanie minimum dwa razy dziennie po posiłkach przez 2 minuty z użyciem pasty zawierającej fluor  w ilości 500 ppm dla dzieci do ukończenia 2 rż, 1000 ppm między 2 a 6 rż i 1450 ppm powyżej 6 rż,  z wymianą szczoteczki co najmniej raz na trzy miesiące. Starsze dzieci i dorośli powinni korzystać z nitkowania przestrzeni międzyzębowych oraz płukania jamy ustnej preparatami przeciwbakteryjnymi, modyfikującymi płytkę nazębną,  zmniejszającymi zdolność przylegania bakterii do powierzchni zęba oraz zawierającymi fluor w celu ochrony i remineralizacji szkliwa. W ramach profilaktyki u osób powyżej 6 rż zaleca się stosowanie raz w tygodniu żelu zawierającego fluor [5, 12].

Stosowanie preparatów z fluorem zwiększa skuteczność codziennych zabiegów pielęgnacyjnych i w znaczący sposób wpływa na metabolizm bakterii płytki nazębnej oraz przebieg procesu próchnicowego [12]. Ważna jest systematyczna kontrola stomatologiczna, co najmniej raz na pół roku dająca możliwość wdrożenia specjalistycznych metod prewencyjnych, takich jak lakowanie czy uszczelnianie bruzd oraz usuwanie złogów nazębnych [9, 17]. Odpowiednia podaż fluoru chroni uzębienie przed próchnicą w 60%, a dzięki właściwym zachowaniom higienicznym można w 50% zahamować wzrost częstości jej występowania [12, 17].

Z analizy danych epidemiologicznych wynika, że zaniedbania stomatologiczne, szczególnie nad dziećmi, są w naszym kraju znaczne. Wysoka frekwencja i intensywność próchnicy, niski wskaźnik leczenia przemawiają za niedostatecznym zaspokajaniem potrzeb opieki stomatologicznej i potwierdzają niską jej skuteczność, a brak szeroko pojętej systemowej i planowej opieki leczniczej i profilaktycznej w powiązaniu z niską świadomością prozdrowotną zarówno dzieci jak i rodziców, nakazuje uznać próchnicę za chorobę cywilizacyjną  o dużym znaczeniu społecznym [5, 7, 13, 14, 17]. Na wiele aspektów związanych z próchnicą zębów wpływa sprawnie zorganizowana, dostępna opieka dentystyczna, edukacja, programy profilaktyczne, ale zdrowie jamy ustnej w największym stopniu zależy od nas samych, od chęci poznania problemu i naszej świadomości.  Ze stanem zdrowia jamy ustnej związane jest ściśle ogólne samopoczucie i jakość życia. Choroba próchnicowa, współistniejącą nierzadko ze stanem zapalnym przyzębia, bólem, brakami w uzębieniu, problemami z żuciem pokarmu obniża komfort życia oraz pogarsza funkcjonowanie społeczne, może być przyczyną uogólnienia schorzenia i objęcia procesem chorobowym odległych od jamy ustnej narządów. 

Stan uzębienia to nie tylko problem estetyczny i fizyczny, ale również psychiczny, kształtujący samoocenę, funkcjonowanie społeczne, poczucie własnej wartości, a przez to jakość i poziom życia. Z  powodu częstości występowania próchnicy, jej poważnych i kosztownych następstw oraz zależności aż w 80% od stylu życia, staje się ona problemem społecznym i stanowi istotny element zdrowia publicznego, ponieważ nadal uważana jest za najczęstszą i najkosztowniejszą chorobę przewlekłą. Jedną z najprostszych metod, której ranga nie jest ciągle dostatecznie doceniana, jest właściwa higiena jamy i szeroko rozumiana profilaktyka [5, 12, 17]. Stan zdrowia jamy ustnej, a szczególnie powstanie i przebieg próchnicy zębów uwarunkowane są głównie przez wzorce zachowań rodziców.

Aby założenia profilaktyki choroby próchnicowej mogły być realizowane, konieczna jest nie tylko współpraca lekarzy pierwszego kontaktu ze stomatologami, dostępność preparatów do higieny codziennej i okresowej, lecz także działania oświatowe i lecznicze, edukacja zdrowotna społeczeństwa oparta na właściwym finansowaniu i organizacji ze strony państwa [12, 14].

LITERATURA:

[1] Bax-Adamowicz A., Zależność występowania choroby próchnicowej zębów u pacjentów z astmą oskrzelową w aspekcie czasu trwania choroby i jej terapii, Nowiny Lekarskie, 2013, 82, 2, s. 130-133
[2] Bax-Adamowicz A., Borysewicz-Ledwicka M., Występowanie próchnicy zębów u dzieci chorujących na astmę oskrzelową,Developmental period Medicine, 2013, XVII, 3, s. 257-264
[3] Bromblik A., Wierzbicka M., Szatko F., Wpływ uwarunkowań środowiskowych na zapadalność i przebieg próchnicy zębów u dzieci, Czasopismo Stomatologiczne63, 5, s. 301-309, 2010, http://www.czas.stm.net
[4] Dybiżańska E., Pierzynowska E., Strużyńska I., Zawadziński M., Wierzbicka M., Występowanie próchnicy u dzieci 12 letnich w Polsce w okresie kolejnych zmian zarządzania finansowania opieki zdrowotnej, Stomatologia Współczesna, 2004(11), s. 4, 8-13
[5] Jańczuk Zbigniew, Próchnica zębów, zapobieganie, klinika i leczenie, Warszawa, PZWL, 1994
[6] Karwat I.D., i wsp., Kliniczne i laboratoryjne wykładniki niedoboru witaminy D u dzieci i młodzieży ze zmianami próchnicowymi zębów, Problemy Higieny i Epidemiologii, 2013, 94910, s. 122-129
[7] Krzywiec E., i wsp., Wybrane zachowania żywieniowe a występowanie próchnicy u młodzieży, Przegląd Epidemiologiczny, 2012, 66, s. 713-721
[8] Pawka B., Dreher P., Herda J., Szwiec I., Krasicka M., Dental caries in children as a social problem, Problemy Higieny i Epidemiologii, 2010, 91(1), s. 5-7
[9] Pawlaczyk-Kamińska T., Nowe propozycje leczenia próchnicy zębów mlecznych-na podstawie piśmiennictwa, Czasopismo Stomatologiczne, 2010, 10, s. 638-644
[10] Petersen P.E.: Changing oral health profiles of children in Central and Estern Europe –Challenges for the 21st century. WHO, [email protected].)
[11] Sygit M., Sygit B., Problemy zdrowia publicznego w polityce zdrowotnej Państwa Polskiego, Zdrowie Publiczne, 2008, 113, 3/4, s. 303-307
[12] Skawińska A., i wsp., profilaktyka choroby próchnicowej, Standardy Medyczne Pediatria, 2011, tom 8, s. 768-773
[13] Staśkiewicz T., Analiza wpływu wybranych czynników na intensywność próchnicy wczesnej, Annales Academiae Medicae Stetinensis, 2012, 58, 2, s. 36-39
[14] Szymańska J., Szalewski L., Próchnica zębów mlecznych w populacji polskich dzieci w wieku 0,5-6 lat, Zdrowie publiczne, 2011, 121910, s. 86-89
[15] Światowe problemy w chorobach jamy ustnej. Nowy Raport WHO. www.gazetalekarska.pl
[16] Wierzbicka M., Jodkowska E., Szatko F., i wsp., Ogólnokrajowy Monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań – Stan zdrowia jamy ustnej dzieci i młodzieży. Zakład Stomatologii Zachowawczej AM w Warszawie, Katedra Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Warszawa, 2008, s. 14-31
[17] Wójcicka A., i wsp., próchnica wieku rozwojowego chorobą cywilizacyjną, Przegląd Epidemiologiczny, 2012, 66, s. 705-711
[18] http://www.medonet.pl/dolegliwosci,dolegliwosci-profil,1577968,1,prochnica-zebow-i-jej-zapobieganie,index.html